„Dziecko czuje się winne za osobiste lub małżeńskie problemy rodziców, lub za to, że traktują je źle lub zaniedbują. W sytuacjach takich zawsze dochodzi do tego samego wniosku: że to ono zawiniło.”     

                                                                                                                                              Jesper Juul

Można powiedzieć, że dziecko jest wynikiem tego, co dzieje się w rodzinie. Jest wynikiem relacji, interakcji – całego systemu rodzinnego. Każda osoba ma swoją indywidualność a jednocześnie charakteryzuje się śladem swojego systemu. Rodzina w podejściu systemowym ujmowana jest jako system powiązanych ze sobą elementów wzajemnie na siebie oddziałujących. Oznacza to, że wszystko co dzieje się u jednej osoby w rodzinie oddziałuje – wywiera wpływ na pozostałe osoby. Na przykład jedno z rodziców ma duże trudności w pracy, w jego firmie jest redukcja etatów i grozi mu zwolnienie. Ta sytuacja wpłynie na zmiany w całym systemie rodzinnym – a nie tylko na rodzica, którego dotyczy ta sprawa. Może być tak, że jedno z rodziców choruje (czy to fizycznie czy psychicznie) i co jakiś czas jest hospitalizowane. Kiedy znajduje się w szpitalu to w domu zupełnie zmienia się układ sił pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Jedno z dzieci może przejmować na siebie zadania, oczekiwania, powinności rodzicielskie. Dlaczego się tak dzieje? Ponieważ systemy dążą do stałości, do zachowania harmonii i równowagi. To gwarantuje rodzinie przetrwanie. Zmiana systemu to także pozytywne wydarzenia – na przykład narodziny dziecka. Wówczas role, zadania w rodzinie również ulegają zmianie. A narodziny nowego rodzeństwa mogą powodować u pozostałych dzieci przejściowe trudności w zachowaniu. Te trudności w zachowaniu to próba przystosowania się, próba znalezienia dla siebie nowego miejsca w rodzinie – i jest to naturalny proces adaptacji do nowej sytuacji życiowej.

Systemy rodzinne charakteryzują się także granicami – to granice oddzielają jeden system od innego systemu rodzinnego. Korzystne jest dla rodziny, kiedy istnieje równowaga pomiędzy otwartością na inne osoby, nawiązywaniem relacji społecznych, podejmowaniem zadań społecznych a przywiązaniem i miłością wewnątrz systemu. Granice powinny być także zmienne w zależności od tego na jakim etapie rozwoju jest dana rodzina. Jednocześnie granice mogą być także pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny albo pomiędzy podsystemami np. pomiędzy podsystemem dzieci i podsystemem rodziców. Granice w systemach, w podsystemach powinny być elastyczne. Oznacza to na przykład, że rodzice mają swoją przestrzeń, pewne tematy są zarezerwowane tylko na ich rozmowy, ale są też sprawy, które omawiają z dziećmi. Zdrowy system rodzinny stwarza możliwość rozwoju każdemu członkowi rodziny, zaspokaja potrzeby emocjonalne i zachowuje równowagę pomiędzy autonomią i zależnością. W zdrowej rodzinie nastolatek ma prawo do swoich tajemnic, do chwil, kiedy jest sam i uczy się budować swoją intymność, ale jednocześnie rodzice interesują się życiem swojego dziecka, rozmawiają z nim i nie traktują go już jak osoby całkowicie dorosłej – bo na to nie jest on emocjonalnie dojrzały.

Do gabinetów diagnostycznych, terapeutycznych trafiają rodzice, którzy przyprowadzają swoje dzieci na terapie, by zmienić ich zachowanie. Praca nad trudnościami dziecka to przede wszystkim praca z całym systemem rodzinnym. To jakiś element, zdarzenie, sytuacja w systemie rodzinnym wywołuje dane zachowanie dziecka, które rodzice oceniają jako trudne. W ujęciu systemowym to „trudne” zachowanie dziecka ma bardzo ważną funkcję – ma podtrzymać cały system rodziny. Bardzo ważna jest świadomość rodziców, że cała rodzina jest odpowiedzialna za poprawę funkcjonowania dziecka, które zostało „oddelegowane do gabinetu terapeutycznego”. Terapeuta tylko i wyłącznie przy współudziale rodziców jest w stanie pomóc.

Na koniec przedstawię model rodziny prawidłowej – należy jednak pamiętać, że jest to tylko model, który nie jest wyznacznikiem a jedynie podpowiedzią, o co powinny dbać rodziny, aby poprawić funkcjonowanie swoich systemów rodzinnych i dać swoim dzieciom dobry start w przyszłość – przygotować je na budowanie swoich systemów rodzinnych. Należy jednak pamiętać, że nie ma rodzin doskonałych i w każdej rodzinie zdarzają się różne potknięcia.

W rodzinie prawidłowej członkowie rodziny są powiązani ze sobą, ale jednocześnie zachowują̨ odrębność́. Rodzice współpracują̨ ze sobą̨, wspólnie są odpowiedzialni za to, jak wygląda ich system rodzinny. To oni mają władzę, która polega na podejmowaniu kluczowych decyzji dla życia i funkcjonowania całej rodziny. Dzieci mogą polegać na rodzicach – zwracają się do rodziców ze swoimi trudnościami, troskami. W prawidłowej rodzinie szanuje się prawa i uczucia innych. Członkowie rodziny są zachęcani do rozwoju, odkrywania swoich talentów i uzdolnień́ – wszystkim zależy na rozwoju każdego członka rodziny.

Rodzice okazują̨ sobie szacunek i zrozumienie. Każdy ze współmałżonków jest wystarczająco silny jako jednostka. Małżonkowie dobrze sobie radzą̨ w sytuacjach kryzysowych. Silny związek małżeński tworzy harmonijną całość́, a dobre porozumiewanie się, właściwe zaspokajanie potrzeb każdej z osób. Troska o siebie daje solidną podstawę̨ i gotowość do wychowywania dzieci. 

To rodzice są odpowiedzialni za funkcjonowanie systemu. Dbają̨ o utrzymanie stałej struktury rodziny, ustalają̨ zasady i oczekiwania. Bardzo ważne, aby autorytet rodziców był utrzymywany i wspierany przez obydwoje małżonków. To rodzice zapewniają̨ poczucie bezpieczeństwa (bardzo ważna jest tutaj stabilność emocjonalna rodziców), zaspokajają̨ potrzeby miłości, akceptacji, kontaktu, więzi. Rodzice obserwują swoje dzieci – znają ich silne i słabe strony, pomagają̨ im w rozwoju. Dzieci mają wystarczająco dużo swobody, aby być sobą i dużo ciepła, aby czuć́ się̨ kochanym, akceptowanym. Dzieci czują̨ się̨ słuchane i szanowane, rodzice zachęcają̨ je do wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących całej rodziny, a szczególnie spraw dziecka, jednak rezerwują̨ sobie prawo veta, gdy decyzja dziecka jest niewłaściwa w ich ocenie. Rodzice zachęcają̨ dzieci do kontaktów z innymi. Dzieci są wdrażane do samodzielności, odpowiedzialności. Dzieci muszą mieć poczucie bezpieczeństwa. To rodzice zapewniają̨ im spójne i stabilne środowisko. Dzieci nie muszą zajmować się problemami dorosłych. Rodzice są modelami, którzy pokazują właściwy model komunikacji, wzajemnego odnoszenia się. Problemy są naturalną częścią życia, są ujawniane i rozwiązywane.

Jeszcze raz podkreślę, że jest to model, który ma być tylko wskazówką, podpowiedzią o jakie elementy powinniśmy dbać w naszych rodzinach. Warto także pamiętać, że zawsze można zwrócić się o pomoc, jeśli dzieje się w rodzinie, coś z czym trudno sobie poradzić. Zwracanie się o pomoc świadczy także o elastycznych granicach systemu, o otwarciu na coś nowego dla członków systemu – co jest dużym zasobem rodziny.

Opracowała: Magdalena Nowicka-Chwastyk

Opracowane na podstawie:

- szkoleń z zakresu terapii systemowej

- publikacji „Systemy rodzinne” M. Ryś